ŞEHBENDERZADE FİLİBELİ AHMED HİLMİ

Üsküdar Belediyesi vefatının 100. Yılında, 20 Aralık Cumartesi günü Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi’yi anma toplantısı düzenledi. Salon girişinde Şehbenderzade ile alakalı küçük bir fotoğraf sergisini de gezerek konuşmacıları dinlemek üzere salona girdik. Tek oturumluk paneli idare eden İhsan Ayal, konuşmacılar; Prof. Dr. İsmail Kara, Prof. Dr. Ekrem Demirli, Doç. Dr. Ali Yıldız ve Melek Paşalı idi. Bizde bu vesileyle Üsküdar Belediyesi’ne bu mühim Osmanlı münevverini vefatının 100. Yılında unutmadığı için, vefakarlığını gösterdiği için teşekkür edelim.

 Panelin ilk konuşmacısı olan İsmail Kara, konuşmasına Jöntürklük ve İttihadçılara değinerek başladı. Jöntürklüğün ve İttihadçılığın büyük bir havuz olduğunu ve bunun içinde alimler, aydınlar, gazeteciler ve şeyhlerin var olduğunu ifade etti. Kendisinin çıkartmış olduğu Türkiye’de İslamcılık düşüncesi adlı eserin birinci cildi yayınlandığında herkesin kendisine merakla yönelttiği bir soru olduğunu söyledi. İslamcılar nasıl istibdat karşıtı olur ve nasıl İttihad Terakki mensubu olur? Bu soruya İsmail Kara, ‘İslamcılar, batıcılar ve  İttihadçılar gibi Jöntürktür. İttihad terakki mensubudur. Sultan Abdülhamid muhalifidir. Fakat bu halen anlaşılabilmiş bir mevzu değildir’ diyerek cevap verdi ve bunu Şehbenderzade üzerinden örneklendirerek onun çok tipik bir Jöntürk olduğunu İttihad Terakki mensubu ve Abdülhamid karşıtıdır olduğunu ifade etti.

 İsmail Hoca Ahmed Hilmi’nin tasavvufi menbaının Fizan’da intisab ettiği Arusi tarikatından geldiğini ve İstanbul’a döndükten sonra da Sünusilik ve Kuzey Afrika’daki tarikatlar hakkında ilk sayılabilecek metinleri yazmış olduğunu ifade etti. Materyalist pozitivist ve natüralist düşüncelere karşı geliştirdiği fikirleri ve telif ettiği reddiye eserleri olduğunu söyledikten sonra en önemli eserlerinden olan İslam Tarihi adlı eserine uzunca bir parantez açtı.  Malum şuan Ötüken yayınlarından Ziya Nur Bey’in hazırlayıp katkılarla genişletmiş olduğu İslam Tarihi kitabının aslında pozitivist bir kitap olduğunu ve İslam tarihini kronolojik olarak anlatmaya fırsat bulamadığını, bu iki cildin de bir giriş niteliğini taşımakta olduğunu söyledi. ‘Bu eserde dönemiyle irtibatlı olarak bir İslam anlayışı ortaya koymaya çalışıyor. Kitap İslam Tarihi ismini taşıyor ama onu ihtiva etmiyor. Ahmed Hilmi’nin çok yanlış bir İslam tarihi tasavvuru var. İslam tarihini önemsizleştiren bir tarih anlayışına sahip. Kendi dönemi içerisinde İslam dininin nasıl anlaşılması gerektiği konusu üzerinde yoğunlaşıyor.’ İsmail Hoca bu eseri ilk okuduğunda şüpheye düşerek bunun Ahmed Hilmi Efendi’ye ait olamayacağını düşünmüş. Ve araştırmalarıyla bu metinle alakalı iyi sayılabilecek bir giriş metni yazdığını fakat Türkiye’de ilim ve fikir ortamı olmadığı için bu yazının hiç tedavüle girmediğini yakınarak ifade etti. Bu kitap aslında, bir müsteşrik olan Dozy’nin Abdullah Cevdet tarafından Türkçe’ye çevrilmiş olan İslam Tarihi kitabına bir tenkid ve reddiye olarak yazılmış. İslam ülkelerinde bu kitap çevrilmiş ve büyük bir tepkiye yol açmış. Sadece Türkçe’de Dozy’nin tarihine reddiye olarak yazılan beş müstakil kitap var olduğunu, makalelerin ise haddi hesabı tutulamayacağını söylüyor İsmail Kara.  Bu kitap hakkında ilginç bir değerlendirmeside,  ‘Şehbenderzade’den beklediğimiz Dozy’nin bütün kalelerini fethetmek, yazdıklarına cevap vermek iken o Dozy’nin usulünü, yaklaşımını benimsiyerek hareket etmiş’ diyerek ilahiyat fakültelerinden bir örnek verdi; Tıpkı ilahiyat fakültelerinin yaptığı gibi. Güya İlahiyat Fakülteleri oryantalizmi reddedecekler oryantalist düşüncenin bütün metodolojisini ve mantığını kabul ederek bunu yapmaya çalışıyor. Şehbenderzade aslında döneminin birçok aydını ve alimi gibi tenkid ve red üzerinden Dozy’i bizim içimize çekiyor. Neyin tenkid neyin reddiye ve neyin kabul olduğunu neyin İslam’ın içine çekildiğini dikkatle takip etmek lazım. Kitabın tarifler ve tasnifler açısından çok büyük problemleri var. Mesela kitapta bir din tarifi var. Merhumun önümüze koyduğu din tarifinin ilahiyatla alakası yok, aslında yaptığı tarif dinin yerine geçmeyi sağlayan sosyolojinin yaptığı tariftir. “Din iki haddin ceminden hasıl olan fikirdir. Bu iki haddin biri heyet-i içtimai (toplum) veya ferd-i beşer (insan) diğeri insanlıktan gayr-münfek bir surette (ayrılmaz bir surette) ve adeta bizzarure mülhem olan bir hakikat-ı fevka’d- tabiadır. Bu tarif-i muğlakı (kendi yaptığı tarifi muğlak görüyor. Çünkü muğlak görmesinin sebebi ifade yetersizliği değil, okuyucuların din dediği zaman karşılarında görecekleri tarif bu değil.) sade bir lisanla tercüme edersek şu hasıl olur ki; din bir insanın kendi fevkinde ve kendinin muhtaç ve muktedir olduğu bir kudreti fehm ve itiraf etmesidir.” Böyle bir din tarifi çıkmazda bir tariftir. Şehbenderzade sahası hala boştur, ve çalışılması gerekilen bir sahadır.

Doç. Dr. Ali Yıldız, Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi’nin daha çok fikir adamı olarak görülmesinin onun edebi tarafını arka plana atmak demek olduğundan bahisle onun edebi eserlerini tanıttı bizlere. Filibeli’nin ilk edebi çalışmaları kendisinin çıkartmaya başladığı İttihad-ı İslam mecmuasında 1908 yılında tefrika edilmeye başlar. İlk romanının ismi Melekzade tamamlanamaz ve yarım kalır. Ali hoca bu eserin tamamlanmış olması halinde Ahmet Mithat Efendi’nin Felatun Bey ve Rakım Efendi isimli meşhur romanının daha temellendirilmiş ve derinleştirilmiş hali olacaktı diyor. İkinci romanı 1910 yılında kitap olarak yayınlanan Öksüz Turgut, 20 bölümden müteşekkildir. Ali Yıldız bu romandan uzun muhtevalı bahsettikten sonra Şehbenderzade’nin meşhur eseri Amak-ı Hayal’i tefrika etmeye başladığını söyledi. ‘Ahmed Hilmi Melekzade Ailesi ve Öksüz Turgut adlı roman denemelerindeki eksikliklerinden Amak-ı Hayal romanında büyük ölçüde kurtulmuş görünmektedir. Amak-ı Hayal’de iki ayrı çerçeve var. Birisi yaşadığımız dünya ile realite ile ilgili diğeri ise tasavvufla ilgili. Bir aydının hakikat arayışı şeklinde ifade edebileceğimiz olay örgüsü vardır.’

 Ali Yıldız Hoca’dan Şehbenderzade’nin dördüncü romanı, İzzeddin Behmen’in, Amak-ı Hayal kadar cezbedici bir nitelik taşıdığını öğreniyoruz. Bu kitabın ilk ikisi tamamlanmış ama üçüncüsü yarım kalmıştır. Konusu da bir hayli ilginç. Bu romanın ilk kitabında Ömer Hayyam, Nizamulmülk ve Hasan Sabbah’ın bir arada, üç önemli şahısla yüz yüze gelmelerini işliyor. Bu üç önemli şahısta Meşhedi isminde Mutezili bir alim, Abdüssamed Sarkit isimli bir sufi ve İzzeddin Behmen isimli büyücü biri olarak anlatılıyor.  Ahmet Hilmi’nin romanlarının haricinde yirmi kadar hikayesi varmış ki bunların bir kısmı Ervah- Hayat ismiyle bir kısmıda Kısa Hikayeler başlığıyla yayınlanmıştır. Bunlarda ilgi çekici ders verici hikayeler olduğunu ve oldukça başarılı hikayeler olduğunu söyleyebiliriz. Ahmed Hilmi Efendi’nin ikisi kitap olarak yayınlanan beş tiyatro oyunu vardır. Yayınlanan tiyatro eserlerinin isimleri İstibadadın Vahşetleri ve Vay Kız Bekçiyi Seviyor. Şiirle de meşgul olmuştur. Tasavvufi ve cemiyet hayatıyla ilgili çeşitli şiirler kaleme almıştır. Fakat edebi kimliğinin en zayıf halkasını şiirler oluşturur. Bunlar çeşitli fikirlerin yazılmasından ibarettir.

  Melek Paşalı Amak-ı Hayal’in Türk tahkiye geleneğindeki yerinden bahsetti. İlk roman denemelerimizin içerik olarak birçok boşluk ve eksikliklerle dolu olduğunu ifade etti. Çünkü bu romanlarda karşımıza kahraman ve tip olarak çıkartılan şahısların toplumda karşılığı yoktur ilginç bir şekilde bunlar yazarın hayalindeki insanlardır. Amak-ı hayal bu tür romanların bize yabancı romanların arasında insan tanımında geçmişe sadık bir şekilde durmaktadır. Fransız edebiyatının etkisinde yönünü kaybeden tahkiyeye yeniden hedef çizme bu tahkiyeyi geleneğe ekleme ve bunu eklerken de modern imkanlardan dilin yeni imkanlarından yararlanma suretiyle gerçekleştirme başarısı vardır.

Prof. Dr. Ekrem demirli kendi bakış açısından Amak-ı Hayal’in ve Filibeli’nin çok da büyütülecek bişey olmadığını ifade etti. Hayat ve ölüm paradoksunun Amak-ı Hayal’de işlenilmesi çok hoştur. Kitap çatışmalar üzerinden gidiyor. Meczupluk akıllılık çatışması, hayat ve ölüm çatışması ve kendi okuduğu ilim kitaplar karşısında Aynalı Baba tiplemesi. Raci burada yolunu arayan bir adam. Ekrem Hoca Amak-ı Hayal’i bizi kim kurtaracak sorusunun cevabını arama mücadelesi olarak tevil ediyor. Ve Ekrem Hoca’nın Amak-ı Hayal kitabına bakışı ise Lale devrinden sonraki zihniyeti yansıtan, anlatan bir kitaptır şeklinde oldu.

Ara ara İsmail Kara, Ekrem Demirli ve oturum başkanı İhsan Ayal’ın esprileriyle daha da eğlenceli hale gelen program sona erdiğinde bu vesilesiyle aslında Filibeli Ahmed Hilmi’nin üzerine ne kadar çok az çalışıldığını öğrendim. Hikaye kitaplarının, tiyatrolarının, şiirlerinin dahi yeni harflerle baskısı yok. Gerçekten Türk Edebiyatı Tarihi ve Türk Tefekkür Tarihi’ne adını yazdıracak böyle şahsiyetlerin eserleriyle meşgul olmak onları tekrar ortaya çıkartmak başta gelen hizmetlerdendir herhalde. Filibeli’nin Amak-ı Hayal tasavvufi romanını okuyup bir hakikat arayışına tanık olmanız bu yazıyı okuduktan sonra şart olmuştur…